سابقه و هدف: مفردات، اجزای گیاهی، حیوانی و معدنی هستند که ضمن کاربرد مستقل در درمان، بهعنوان پایۀ ساخت داروهای ترکیبی نیز مورد استفاده قرار میگیرند. یکی از اولین کتابهایی که در سرزمینهای اسلامی به موضوع مفردات پرداخته، ماتریامدیکا اثر دیسقوریدوس گیاهشناس قرن اول میلادی است که در قرن ۳ق به عربی ترجمه شده و آخرین آنها در قرن ۱۳ق با عنوان محیط اعظم به نگارش درآمد. بهدلیل اهمیت مبحث مفردات تا کنون مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته، اما هیچ یک به معرفی مجموعۀ مفردات طی سدههای ۳ تا ۱۳ق در قلمروی سرزمینهای اسلامی نپرداختهاند. هدف از مطالعۀ حاضر، گردآوری اطلاعات کتابشناسی و محتوایی این آثار از قرن ۳ تا ۱۳ق است. مواد و روشها: پژوهش توصیفی-تحلیلی حاضر به روش کمّی دورهپژوهی و از طریق جستوجو در فهرستوارهها و منابع الکترونیک برای یافتن آثار تألیف یافته در سیر زمانی قرنهای ۳ تا ۱۳ق انجام شد. سپس آثار شاخص و برجسته در مناطق تحت حکومت اسلام، بر اساس معیارهای مشخص، برگزیده شدند و بهصورت مجزا و اساسی مورد مطالعه قرار گرفتند. یافتهها: در طول ۱۰ سده مذکور، ۱۹۲ اثر در زمینه مفردات نگارش یافته است. از میان آنها و بر اساس معیارهای مشخص، ۳۱ اثر بهعنوان آثار برجسته شناسایی شدند که ۲۰ اثر بهصورت اختصاصی به مبحث مفردات، ۶ اثر به مفردات و قرابادین توأم با یکدیگر و در ۵ اثر دایرهالمعارفگونه، مفردات در کنار سایر موضوعات پزشکی مورد بررسی قرار گرفتهاند. بحث و نتیجهگیری: بر اساس مطالعات صورتگرفته این نکته استنباط میشود که تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در قلمروی سرزمینهای اسلامی، روند تألیف کتب مفردات را متوقف نساخته و هرچند با کمیتهای متفاوت اما در طول این ۱۰ قرن ادامه یافته است.
Mohammadi F, Kasiri M, Rahimi R. Investigating the books of material medicas from Al-Hashaish (3 AH) to the Mohit Azam (13 AH) relying on index books in the areas ruled by Islam. jiitm 2019; 10 (3) :269-290 URL: http://jiitm.ir/article-1-1178-fa.html
محمدی فاطمه، کثیری مسعود، رحیمی روجا. بررسی کتب مفردات از الحشایش (۳ ق) تا محیط اعظم (۱۳ق) با تکیه بر کتاب های شاخص در مناطق تحت حکومت اسلام. مجله طب سنتي اسلام وايران. 1398; 10 (3) :269-290