سابقه و هدف: بررسی متون گیاه شناسی ایرانی – اسلامی نشان می دهد که گیاه شناسان ایرانی توصیف ریخت شناسی دقیقی از اندام‌های گیاهان مختلف ارائه داده‌اند که معیارهای توصیفی آن‌ها تا حد بسیاری با دانش امروزی قابل تطبیق است. لذا بررسی و طبقه‌بندی اطلاعات نامنظم و پراکنده موجود در این متون برای علوم مرتبط با دانش گیاه شناسی نوین مفید است و باعث آشنایی با دستاوردها، روش‌ها و میراث ارزشمند این دانش در تاریخ تمدن اسلامی خواهد شد. در این میان در متون گیاه شناسی ایرانی اسلامی ریخت شناسی اندام برگ، معیار اصلی در توصیف و ایجاد تمایز میان گیاهان گوناگون بوده است. حال براین اساس در این مقاله، تاریخ توصیف ریخت شناسی اندام برگ در دانش گیاه شناسی ایران اسلامی از شکل گیری و شکوفایی تا ضعف و رکود و معیارهای مهم مورد توجه گیاه شناسان در بررسی و توصیف این اندام، بحث و بررسی شده است.
مواد و روش‌ها: محدوده زمانی این تحقیق از قرن سوم تا هفتم هجری و محدوده مکانی نیز ایران فرهنگی است. روش تحقیق این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. ابتدا دانشمندانی که در آثار خود جنبه ای از ریخت‌شناسی اندام برگ را مورد بررسی قرار داده‌اند، شناسایی شده‌اند و سپس اطلاعات موجود بر اساس دانش امروز تحلیل و دسته‌بندی شده است. بر اساس اطلاعات به دست آمده نیز این بازه زمانی به سه دوره شکل‌گیری، شکوفایی و رکود تقسیم شده است.
نتیجه گیری: دانش ریخت‌شناسی اندام برگ در ایران اسلامی از قرن سوم هجری پس از تالیف کتاب النبات دینوری شکل گرفته و معیارهای توصیفی دینوری در کتاب الحاوی رازی مشهود است. این دانش در دوره شکوفایی در آثار شاخصی همچون القانون ابن سینا و الصیانه بیرونی به اوج خود رسیده است؛ اما پس از آن اطلاعات گیاه شناسی صرفا تکرار و تخلیص توصیفات پیشینیان است. با جمع‌بندی و تحلیل اطلاعات موجود در این متون می‌توان به لحاظ اندازه، برگ‌ها را در ابعاد: پهن، باریک، دراز، کوچک و بزرگ تقسیم کرد. از لحاظ شکل پهنک، برگ‌ها دارای پهنک‌های دایره‌ای، سپری، سوزنی، مستطیل، مثلثی و مرکب سه برگچه‌ای‌اند. حاشیه برگ‌ها نیز به انواع اره مانند، باریک، کنگره دار، تیز، شکافته شده (گشنیزی) و بر آمده تقسیم می‌شوند. سطح برگ‌ها نیز به انواع زبر و خشن، صاف، ترم، لزج، کرک‌دار (مزغب)، پرزدار (زئبر)، چرب (دسم)، خاردار و خط‌دار قابل تقسیم است. از لحاظ رنگ نیز برگ‌ها دارای انواع سبز، قرمز، زرد، خاکی، سفید و سیاه‌اند. پشت و روی برخی برگ‌ها نیز به دو رنگ مختلف است. آرایش قرار‌گیری برگ بر روی ساقه نیز به صورت متناوب، متقابل، پراکنده، پهن شده بر روی سطح زمین، نزدیک سطح زمین، چسبیده به ساقه، نوک ساقه و دور از هم است. از لحاظ بو نیز به بدیو و خوشبو تقسیم شده است.