تاریخ پزشکی شاخه‌ای از تاریخِ علم است که پیشینه‌ی پیدایش، سیر و دگرگونی دانش و حرفه‌ی پزشکی را ارزیابی ‌می‌کند. روشن است با بررسی دقیق عوامل موثر بر رشد و توسعه‌ی دانش و حرفه‌ی پزشکی و موانع آن در دوره‌های مختلف تاریخی، می‌توان برای ارتقاء جایگاه علمی آن در کشور گام‌های دقیق‌تری برداشت. انجام پژوهش در زمینه‌ی تاریخ پزشکی، مانند بررسی‌های مشابه مستلزم پیروی از اصول علمی پذیرفته شده‌ای است. مهم‌ترین مراحل این‌گونه پژوهش‌‌ها عبارتند از: انتخاب موضوع، طرح پرسش درباره‌ی موضوعی که درباره‌اش تحقیق صورت‌ می‌گیرد، شناسایی منابع مرتبط معتبر، بحث و تفسیر داده‌‌ها و بالاخره نتیجه‌گیری. در این مقاله، پس از اشاره‌ا‌ی مختصر به جایگاه تاریخ و اهمیّت تاریخ علم و تاریخ پزشکی، روش انجام پژوهش در تاریخ پزشکی و مشکلات آن به اختصار بیان ‌می‌شود.

دین مبین اسلام اهمیت ویژه‌ای برای نگهداری سلامت جسم و روح انسان قایل است و روایات متعددی در زمینه‌ی پزشکی و حفظ سلامتی از ائمه‌ی ‌اطهار نقل شده است. در گذشته در کلیه‌ی کشورهای اسلامی تنها کسانی می‌توانستند به کسوت محترم پزشکی درآیند که در ‌زمینه‌ی حکمت، الهیّات، عرفان و منطق مطالعه و دست‌ داشته و لقب حکیم را احراز کرده بودند.
داروپزشکان اسلامی بنیان‌گذاران اخلاق ‌پزشکی در مشرق‌زمین بوده‌اند و خود نیز عامل به‌آن بوده و پیوسته در ‌برخورد با بیماران به مبانی اخلاق ‌پزشکی اسلامی توجه داشته و آن‌را به‌طور کامل رعایت می‌نموده‌‌اند. ابوبکر محمّدبن ذکریای رازی در کتاب حاوی و منصوری، شیخ‌الّرئیس ابوعلی‌‌سینا در قانون، ابوبکر احمد خوینی در هدایه ‌المتعلّمین و سیّد‌اسماعیل جرجانی در ذخیره‌ی خوارزمشاهی و سایر آثار پزشکی و عرفانی خود، به مبحث اخلاق در پزشکی توجّه خاص مبذول داشته‌اند. در این مقاله مروری بر نظرات و آراء دانشمندان اسلامی در مورد اخلاق پزشکی خواهیم داشت.

مطالعه‌ی کتاب اوستا، گذشته از جلوه‌های اسا‌طیری پزشکی، نشان دهنده‌ی وجود نوعی پزشکی و بهداشت در ایران باستان می‌باشد که در قیاس با دنیای قدیم پیشرفته محسوب می‌شده است. در دو‌ره‌ی هخامنشی سه مرکز آموزش پزشکی در‌ ری، همدان و تخت جمشید به همراه بیمارستان‌هایی در جنب آن‌ها، برقرار بوده است و در دوره‌ی ساسانیان با تاسیس مدارس پزشکی جایگاه علوم پزشکی مستحکم‌تر شد و به صورت جریانی قدرتمند تا دوران اسلامی ادامه یافت.
در دوران اسلامی کتاب‌هایی چون «‌الحاوی» زکریا و «قانون» ابوعلی‌سینا شهرتی جهانگیر یافت. از حدود قرن چهارم هجری به موازات آثار طبّی تدوین شده به عربی، کتاب‌های ارزشمندی به زبان فارسی نگاشته شده است که قدیمی‌ترین آن‌ها کتاب هدایه المتعلّمین فی الطب‌، تألیف ابوبکر ربیع بن احمد الاخوینی (وفات ۳۷۳ هـ .ق.) می‌باشد و به‌‌دنبال آن آثاری همچون‌ «الابنیه عن حقایق الادویه» از موفق الدین ابومنصور هروی در زمینه‌ی گیاه‌دارو‌شناسی با نظمی ستودنی نوشته شد. دیگر کتاب پزشکی معتبر زبان فارسی، ذخیره‌ی خوارزمشاهی اثر سیّد ‌اسماعیل جرجانی (۴۳۴-۵۳۱ هـ.ق.) است که در واقع دایره‌المعارف پزشکی می‌باشد که در ده جلد تألیف گردید. جرجانی همچنین کتاب «خفی علایی» را در دو جلد و در قطع مطول نگاشت تا به ویژه در سفرهای نظامی به راحتی قابل حمل باشد. در نوشتار حاضر تلاش شده است تا ضمن بررسی و تحلیلی کوتاه از تاریخ پزشکی در ایران، با نگاهی دقیق‌تر به ساختار رابطه‌ی پزشک و بیمار توجه گردد. برای دست‌یابی به این خواسته، متن کتاب خفی علایی از منظر‌های مختلف معنایی، زبانی، ساختمان دستوری، ساخت واژگانی و نشانه شناسی، مطالعه گردید. سپس با توجه به نظریه‌ی"تحلیل انتقادی متن"، ویژگی‌های شخص بیمار در متون پزشکی از جنبه‌ی هویّت، موقعیت اجتماعی و نیز جنسیّت بیمار، مورد تحلیل قرارگرفت.

مقدمه: این پژوهش به دنبال امکان‌سنجی انعکاس مفاهیم طب سنّتی ایران در ساختارِ ابَراصطلاحنامه و شبکه‌ی معناییِ نظام زبان واحد پزشکی (Unified Medical Language System) UMLS جهت انعکاس پتانسیل‌های طب سنّتی ایران- در سطحِ مفاهیم- در یک پارادایم جهانی است.
روش‌ها: روش پژوهش این طرح دارای سه بخش تحلیل سیستم، تحلیل سندی و طراحی سیستم است. در بخش اوّل، نظام زبان واحد پزشکی (یو ام ال اس) جهت شناسایی ساختار کلی آن و نیز شناسایی دقیق موارد خلاءهای آن در مورد مفاهیم طب سنّتی ایران، مورد تحلیل قرار گرفت. در بخش دوّم، متون و منابع اطلاعاتی مربوط به مفاهیم طب سنّتی ایران مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفت و از هر کدام از رده‌های کلّی این علم، نمونه‌هایی از مفاهیم کلّی شامل: «بیماری صرع»، «نشانه‌ی رنگ ادرار» و «داروی مفرده‌ی سنبل الطیب» با تمامی زیر شاخه‌های مربوط به آن‌ها استخراج شد. در بخش سوّم، نمونه‌ی مفاهیم استخراج شده در قسمت دوّم، با شناسایی کلیه‌ی مفاهیم مرتبط با آن‌ها - از میان مفاهیم پزشکی رایجِ (غربی) ترسیم شده در ساختارِ نظام زبان واحد پزشکی - در خلاء‌های مربوط به مفاهیم طب سنّتی ایران، درون ساختار ابَراصطلاحنامه و شبکه‌ی معناییِ این نظام، گنجانده شد.
یافته‌ها: پیش نمونی از ساختار کلان طب سنّتی ایرانی که جایگاه آن در زبان پزشکی واحد ترسیم شده است با چگونگی تبادلات مفهومی طب سنّتی ایرانی با نظام زبان پزشکی واحد ارایه شد.
نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد دامنه‌ی فعلی یو ام ال اس، تعداد قابل قبولی از مفاهیم مرتبط با طب سنّتی ایران را پوشش داده است. با این حال، یو ام ال اس، جایگاه و دامنه‌ای کامل و رسمی از دانش طب سنّتی ایران ارایه نمی‌نماید. در این پژوهش، برای نخستین بار با تکیه بر سلسله مراتب طب سنّتی ایران در بستر الگوهای بین‌المللی پذیرفته شده است، رده‌های کلان طب سنّتی ایرانی تحلیل شده جایگاه این دانش در زبان واحد پزشکی ترسیم گردید و شیوه‌ی برقراری تبادلات مفهومی، بین طب سنّتی ایرانی با طب امروزی جهان، مورد تحلیل قرار گرفت

عقلانیت انتقادی، نگرشی در شناخت شناسی و فلسفه‌ی علم است که بر طبق آن هر گزاره‌ی معرفتی به طور عام و هر نظریه‌ی علمی به طور خاص را می‌توان به گونه‌ای عقلانی نقادی کرد و آن‌ها را، در صورت برخورداری از محتوای تجربی، می‌توان، با قرار دادن در معرض آزمایش‌ها و مشاهدات گوناگون، مورد آزمون تجربی قرار داد تا صدق احتمالی آن‌ها تأیید یا کذب آن‌ها معلوم گردد. در عقلانیت انتقادی انسان‌ها پس از مواجهه با مسأله‌ای خاص اقدام به ارایه‌ی راه حل‌هایی می‌کنند، و هرچه تکثر راه‌حل‌ها بیشتر باشد امید به یافتن راه حل مناسب‌تر افزایش می‌یابد. یکی از دغدغه‌های علاقه مندان به هر فلسفه‌ی خاص، برای نمونه فلسفه‌ی پزشکی، این است که آیا بررسی و تأیید روش‌ها و نظریه‌ها در آن رشته خاص در چارچوب عقلانیت انتقادی امکان‌پذیر است؟
در سخن گفتن از فلسفه‌ی دانشی به نام پزشکی در جهان اسلام، می‌توان از یک سو «فلسفه‌ی پزشکی» اسلامی و از سوی دیگر فلسفه‌ی «پزشکی اسلامی» را طرح کرد. نگارندگان، ضمن قایل نبودن به «فلسفه‌ی پزشکی» واحدی در جهان اسلام، و در عین حال با قایل شدن موجودیتی برای سنّتی به نام «پزشکی اسلامی» (علی رغم ناهمسانی‌های درونی)، می‌پذیرند که می‌توان از فلسفه‌ی «پزشکی اسلامی» سخن گفت. در این صورت می‌توان عناصر فلسفه‌ی این پزشکی را بر شمرد و در چارچوب عقلانیت انتقادی به تبیین تایید روش‌ها و نظریه‌های این پزشکی از یک سو و به نقد آن‌ها از سوی دیگر پرداخت. پزشکان جهان اسلام با گرد‌آوری دانشنامه‌های پزشکی گوناگون و دسترسی به راه‌حل‌های متنوع برای درمان انواع بیماری‌ها، ارزیابی نقادانه‌ی شیوه‌های درمانیِ متفاوتِ موجود در سنّت‌های پزشکی مختلف، تلاش در راه تأسیس بیمارستان‌های بزرگِ برخوردار از امکانات لازم برای آزمون هر چه دقیق‌تر بیماری‌ها در شمار هر چه بیشتری از بیماران، به‌کار‌گیری برخی از شیوه‌های بهتر تشخیص و درمان در آن بیمارستان‌ها، و ایجاد نظام‌های کارآمد آموزشی، مددکاری و حقوقیِ خاص پزشکی نمونه‌ی ارزشمندی از پایبندی به گونه‌ای عقلانیت انتقادی را به نمایش گذاشتند و در برخورد با شیوه‌های درمانی گوناگون برای بیماری‌های خاص و با برخورداری از امکانات موارد آزمایشی هر چه بیشتر به شانس فزآینده‌ای برای یافتن درمان مناسب دست یافتند.

«ادویه جدیده» اصطلاحی است که عقیلی خراسانی در وصف تعدادی از مفردات کتاب‌های دارویی خود به کار برده است. وی این اصطلاح را به داروهایی اطلاق نموده است که در طب سنّتی سابقه‌ی مصرف نداشته و از خارج وارد می‌شده‌اند. پژوهش پیرامون «ادویه جدیده» اگرچه دارای ارزش تاریخی است (مثلاً چگونگی تجارت داروها در گذشته)، در عین حال نشان دهنده‌ی رویکرد اطبای سنّتی در مواجهه با پزشکی و داروسازی غربی نیز می‌باشد. در این پژوهش، اصطلاح «ادویه جدیده» در دو کتاب دارویی عقیلی خراسانی «مخزن الادویه و قرابادین کبیر» جستجو شد و سپس نام علمی، طبیعت، منبع تهیه و بخش مورد استفاده‌ی گیاه یا حیوان در تهیه‌ی دارو مورد بررسی قرار گرفت. ۲۷ دارو ذیل عنوان «ادویه جدیده» یافت گردید که برای ۱۶ مورد از آن‌ها تعیین نام علمی میسر شد. طبیعت اکثر این داروها گرم و خشک تعیین شدهاند و در چند مورد نیز بین اطبای سنّتی اختلاف نظر وجود داشته است. تعیین طبیعت این داروها بیشتر با تکیه بر مورد مصرفشان در سیستم‌های درمانی خارجی بوده و البته از روش‌های متداول طب سنّتی یعنی قیاس و تجربه نیز استفاده شده است. منبع تهیه‌ی ۷ مفرده، ارض جدید (آمریکا)؛ ۶ مفرده، زیربادات (نزدیک ونزوئلای امروزی) و بقیه چین و بعضی بلاد دیگر بوده است. این تحقیق نشان می‌دهد استفاده از داروهای دیگر سیستم‌های درمانی در کنار داروهای طب سنّتی ایران برای عقیلی خراسانی امری قابل پذیرش بوده است. تلاش برای تعیین طبیعت این داروها نشان دهنده‌ی امکان هماهنگ‌سازی این داروها با سیستم دارویی و درمانی طب سنّتی بوده است. با توجه به شرایط مشابهی که امروزه طب سنّتی در مواجهه با پزشکی نوین دارد، پیشنهاد می‌شود با بررسی مزاج داروهای جدید و بررسی مکانیسم‌های سنّتی اثربخشی آن‌ها، امکان تلفیق و استفاده‌ی همزمان طب سنّتی با سیستم‌های نوین درمانی بررسی شود.

  طب اسلامی در سیر تکاملی خود توسط پزشکان مختلف دچار تغییرات و تحولات فراوان گردیده است. تاریخ طب در ایران نیز پس از اسلام همراه طب اسلامی به روند خود ادامه داد و پزشکان نام­‌آوری را به جهان هستی معرفی نمود. یکی از این بزرگان «حکیم عمادالدین محمود بن مسعود شیرازی» از مشهورترین طبیبان بزرگ و برجسته­‌ی ایران در دوره­‌ی صفویه و پزشک دربار شاه طهماسب است. مقاله‌ی حاضر پس از مقدم‌ه­ای کوتاه در تاریخ پزشکی تا دوران نویسنده، به معرفی و بررسی شخصیت علمی عمادالدین محمود شیرازی می‌پردازد و با تقسیم آثار وی به داروسازی و پزشکی، آثار او را معرفی می‌نماید. آثار به جا مانده از عمادالدین محمود شیرازی در زمینه‌­ی پزشکی و داروسازی نشان دهنده‌ی تلاش‌های ارزنده‌ی وی در تشخیص درمان بیماری‌هایی چون آتشک، افیونیه، پادزهر، بیخ چینی و... است. البته بخش عمده‌­ی آثار این دانشمند به داروشناسی اختصاص دارد. مهم­‌ترین اثر ­عمادالدین در پزشکی، شرح بیماری «آتشک» است که در همان ایام به ایران راه یافته بود. از آثار ارزشمند او در حوزه­‌ی داروشناسی، نگارش نخستین رساله‌ی فارسی است که به طور کامل به سنگ بزوار (پادزهر) اختصاص دارد.

مقدمه: با توجه به گسترش روزافزون پزشکی مبتنی بر شواهد در جوامع علمی، طب سنّتی ایران که به تازگی وارد محافل دانشگاهی کشور شده است ناگزیر باید با به کارگیری شواهد علمی معتبر، کارایی و اثربخشی خود را اثبات نماید. لذا این مطالعه به منظور تبیین مفهوم استناد به شواهد در طب سنّتی ایران از دیدگاه صاحب نظران این رشته پرداخته است.
روش‌ها: این پژوهش کیفی به روش مصاحبه‌ی انفرادی و رودررو، دیدگاه صاحب نظران طب سنّتی ایران را در مورد مفهوم استناد به شواهد در طب سنّتی ایران بررسی می‌نماید. در این مطالعه نمونه‌گیری به صورت هدفمند بود و ابزار جمع‌آوری اطلاعات مصاحبه‌ی نیمه سازمان یافته با تعدادی سوال باز بود که توسط پژوهشگر پرسیده شد.
یافته‌ها: در این مطالعه ۴ درون‌مایه‌ی اصلی ضرورت انجام پژوهش و مستند نمودن طب سنّتی، مفهوم استناد به شواهد در طب سنّتی ایران، محدودیت‌های استناد به شواهد و تفاوت پژوهش در طب سنّتی با طب مدرن بررسی گردید.
نتیجه‌گیری: با توجه به یافته‌های این مطالعه، توجه به استناد به شواهد در طب سنّتی ایران و به کارگیری شواهد و منابع معتبر جهت اثبات کارایی و اثربخشی این رشته امری ضروری می‌باشد.

در این پژوهش به تحلیل محتوای مقالات دایره‌المعارف پزشکی اسلام و ایران پرداخته شده است. این پژوهش از نوع کاربردی است و روش انجام آن تحلیل محتوا می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش شامل تنها جلد منتشر شده دایره‌المعارف پزشکی اسلام و ایران (جلد اول) است که حاوی ۳۸۹ مقاله می‌باشد و به علت محدود بودن جلدهای منتشر شده دایره‌المعارف، در این پژوهش نمونه‌گیری انجام نشد و کلیه مقالات جلد ۱ مورد بررسی قرار گرفت. برای گردآوری داده‌ها مقالات مورد مطالعه قرار گرفت و داده‌های مورد نیاز در سیاهه کنترلی که براساس سؤالات اساسی پژوهش تنظیم شده بود، درج گردید. نتایج حاصل از این بررسی به این شرح است: مطالعه وضعیت پدیدآورندگان مقالات دایره‌المعارف نشان داد که اکثر آن‌ها (۴۳/۷۵%) دارای مدرک کارشناسی ارشد می‌باشند و زنان (۵۲/۳۴%) بیش از مردان (۴۷/۶۶%) در تولید مقالات مشارکت داشته‌اند. همچنین بیشتر پدیدآورندگان (۹۲/۱۹%) دارای ملیت ایرانی هستند. مطالعه وضعیت مقالات دایره‌المعارف نشان داد که از ۳۸۹ مقاله مورد بررسی، ۳۷۰ مقاله (۹۵/۱۲%) تألیف و ۱۹ مقاله (۴/۸۸%) ترجمه بوده است؛ از این بین، ۲۱۹ مقاله (۵۶/۳%) به موضوع اعلام و اشخاص، ۱۰۶ مقاله (۲۷/۲۵%) به موضوع مباحث خاص، ۴۱ مقاله (۱۰/۵۴%) به موضوع کتاب‌ها و تألیفات، ۱۵ مقاله (۳/۸۵%) به موضوع کلیات و ۸ مقاله (۲/۰۶%) به مباحث متفرقه تعلق دارند. هر مقاله به طور میانگین ۲.۶۴ صفحه از دایره‌المعارف را شامل می‌شود و در هر مقاله به طور متوسط ۱۶.۵۸ استناد به کار رفته است. همچنین، از بین مقالات مورد بررسی تنها در ۹۳ مقاله مجموعاً ۱۰۶ تصویر به کار رفته است و ۲۹۶ مقاله فاقد تصویر می‌باشند. بررسی وضعیت استنادهای به کار رفته در مقالات دایره‌المعارف نشان داد که از کل ۶۴۵۱ استناد موجود در جلد ۱، بیشترین استنادات (۶۶/۹۸%) به زبان غیرفارسی صورت گرفته است و تنها ۳۳/۰۲% از استنادات به زبان فارسی می‌باشد و به طور کلی، زبان عربی با ۴۹/۳۱% بالاترین میزان استنادها را به خود اختصاص داده است. در بررسی تاریخ انتشار استنادات مشخص شد که بیشترین استنادها (۵۴/۱۵%) دارای تاریخ انتشار میلادی هستند و پس از آن به ترتیب تاریخ هجری شمسی (۳۶/۸%) و هجری قمری (۴/۸۴%) وجود دارند. بررسی‌ها نشان داد پربسامدترین پدیدآورندگان مورد استناد در مقالات، ابن‌ابی‌اصیبعه با فراوانی ۱۲۸ و پربسامدترین منابع مورد استناد کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء (به زبان عربی) اثر ابن‌ابی‌اصیبعه با فراوانی ۱۲۳ می‌باشد. همچنین هیچ رابطه معناداری بین تعداد استنادها و ملیت نویسندگان مقالات یافت نشد؛ درحالی که مشخص شد بین زمان نشر و تعداد دفعات استناد، رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد..

آرشیوها به‌عنوان یکی از محمل‌های اطلاعاتی ارزشمند به‌شمار می‌ر‌وند. از سوی دیگر پژوهش‌های تاریخ پزشکی کاستی منابع اطلاعاتی موجود در این زمینه را آشکار ساخته است، هدف از مطالعه حاضر تبیین مبانی نظری چگونگی شکل‌گیری آرشیو شفاهی تاریخ پزشکی ایران است تا از طریق شکل‌گیری و ساماندهی آن یکی از محمل‌های موثر اطلاعاتی حوزه تاریخ پزشکی به‌وجود آید و از این رو افق نوینی در پژوهش‌های تاریخ پزشکی گشوده شود. روش به‌کار رفته دراین مطالعه، پیمایش توصیفی است. تلاش نگارنده در این بررسی ارائه پیشنهاداتی در جهت طراحی آرشیو شفاهی تاریخ پزشکی ایران است تا ضمن حفظ تاریخ شفاهی پزشکی، دسترسی کاربران بالقوه به چنین اطلاعاتی ممکن و تسهیل شود. این پیشنهادات اصول کلی مجموعه‌سازی، سازمان‌دهی و حفاظت و نگهداری منابع آرشیوی را در نظر دارد. لازم به‌ذکر است، مقاله حاضر تنها به ذکر اصول کلی بسنده کرده و به ذکر جزئیات در اجرایی شدن طرح نپرداخته است.

ساخت و ابداع بیمارستان در تاریخ پزشکی دنیا حداقل به حدود هزار و هفتصد سال پیش باز می‌گردد. پس از آن در دوره اسلامی نیز این ساختار مهم در پزشکی، در ایران و سایر سرزمین‌های اسلامی به اعتلا و اوج می‌رسد. در این راستا از موضوع‌های بسیار مهم جایگاه حقوق بیمار و نحوه نگرش به بیمار در سیر تاریخ بیمارستان‌ها می‌باشد که می‌تواند به روشن شدن نقش اسلام و ایران در تکوین تاریخ پزشکی دنیا کمک نماید. از این‌رو در این مجموعه با بررسی منابع کهن و پژوهش‌های متاخر، روند تاریخی رعایت حقوق بیمار از منظرهای نقش آموزشی و درمانی بیمارستان، بخش‌های بیمارستان، مکان و نوع ساخت بیمارستان، نوع نگاه به درمان و طبقات جامعه در تمدن اسلام و ایران بررسی و با موارد مشابه در اروپا مقایسه گردید. با توجه به داده‌های بدست آمده توجه به حقوق بیمار در بیمارستان‌های ایران و جهان اسلام بر خلاف غرب بسیار با اهمیت بوده که بیان‌گر جایگاه رفیع ایران و اسلام در تکوین تاریخ پزشکی جهان دارد. از سوی دیگر نگاه و راهکارهای مورد استفاده آن‌ها امروز نیز می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات باشد.