سابقه و هدف: خوانش پارادایمیک از تاریخ پزشکی این امکان را فراهم میآورد که بهدنبال بحرانهای رخداده در تاریخ پزشکی و انقلابهای علمی اتفاقافتاده، سیر تحول مفاهیم پایهای را ذیل پارادایمهای گوناگون فهم کنیم. مفاهیم بنیادین در انقلابهای علمی دچار تحول اساسی میشوند وگاهی ممکن است، تصویر رایج از پدیدهها به کلی به نحوی گشتالتی تغییر کنند. در تاریخ پزشکی و با برآمدن طب مدرن در قرون اخیر، مفاهیمی پایهای نظیر علیّت و تبیین، بدن و بدنمندی، بیماری و سلامت دستخوش تغییرات اساسی شدند. هدف از این مطالعه، ارائۀ تصویری فلسفی از ناهممقیاسی مفهومی در مفهوم علیّت، با تأکید بر مثالهایی از تعریف سلامت و بیماری در پارادایمهای مختلف پزشکی است. مواد و روشها: در این نوشتار ضمن معرفی و بحث مختصر در باب ناهممقیاسی مفهومی موجود در مفهوم علیّت، دربارۀ برخی مدلهای تبیین در انقلاب علمی طب نیز بحث میکنیم. برای این کار از روش تحلیل فلسفی بهره بردهایم تا مبانی فلسفی پارادایمهای طب را مورد تدقیق قرار دهیم. به مدد جستار در تاریخ پزشکی، نمونههایی از فهم علیّت و کارکرد آن را ترسیم خواهیم کرد. همچنین با رویکردی تطبیقی و ضمن ارائۀ مثالهایی از متون هر دو پارادایم، دامنۀ این بحث را گستردهتر خواهیم کرد. یافتهها: مدعای محوری این متن که مبتنی بر پایبندی به اصل ناهممقیاسیِ مفاهیم در پارادایمهای یک علم شکل گرفته است، عدم امکان وضع مقیاسی واحد برای درک همزمان مفهوم علیّت در طبهای سنتی-ایرانی و پزشکی امروز یا همان پزشکی مبتنی بر شواهد است. نتیجهگیری: این نوشتار ضمن تأکید بر استقلال جنبههای نظری و ابعاد کاربستیِ پارادایمهای پزشکی، گفتوگو و حتی مقایسۀ روشمند میان پارادایمها را ممکن و بلکه ضروری میداند؛ اما تأکید دارد که این مقایسه به معنای مفاهمۀ همزمان هر دو پارادایم نخواهد بود و اجتناب از خلط روششناختی در این تلاش ضروری است.