محمد عقیلی خراسانی پزشک و حکیم نامدار ایرانی است در اواخر قرن ۱۲ و اوایل قرن ۱۳ میزیسته است. ذخائر التراکیب یا قرابادین کبیر، مخزن الأدویه و تذکره اولی النهی، خلاصه الحکمه و معالجات کتابهایی هستند که از عقیلی به جا مانده است. کتاب معالجات عقیلی مجموعهای است که در آن طبقه بندی جامع بیماریها از دیدگاه طب سنتی ایران به همراه روشهای درمانی مجرب بیان گردیده است. بر این اساس هدف از این مطالعه بررسی بیماری دوار یا سرگیجه از دیدگاه عقیلی در کتاب معالجات میباشد. سرگیجه توصیفی است که بیماران در بیان حالات مختلفی که در سر احساس و یا اختلالاتی را که در تعادل و راه رفتن تجربه میکنند ذکر مینمایند. شیوع سرگیجه ی حقیقی در جامعه حدود ۵ % و میزان بروز سالیانه آن ۱% میباشد.
در طب سنتی ایران به سرگیجه حقیقی دوار میگویند. دوار بیماری است که فرد تصور میکند که اشیا به دور سر و بدن او میچرخند و در این حالت، نشستن و ایستادن برای او دشوار است و ترجیح میدهد خود را در وضعیت درازکشیده و خوابیده قرار دهد. علت کلی دوار حرکت موجی روح در فضاها و رگهای دماغ است. گاهی حرکت ارواح به علت عوامل خارجی مثل ضربه و یا سقوط میباشد و در این حالت مثل آن است که در آب چیزی سنگین اندازند و امواج دایره شکلی در آب بوجود آید. گاهی علت دوار، اسباب داخلی در بدن است که در جوهر دماغ حاصل شده است، به صورتی که انسان در این حال تصور می کند که اشیای دور او در حال چرخش هستند، در حالی که اشیا ثابت هستند ولی ارواح در دماغ در حال گردش میباشند. در دوار ناشی از اسباب داخلی ممکن است ماده دوار در خود دماغ باشد و یا دوار شرکی باشد و ماده دوار در دماغ نباشد.
درمان دوار در طب سنتی بر اساس تشخیص اسباب بیماری صورت میگیرد. اگر علت خارجی باشد، ابتدا بیمار را از معرض این علل منع و بعد از آن در صورت ایجاد سوءمزاج به تبدیل مزاج و اصلاح آن اقدام مینمایند. اگر علت دوار اسباب داخلی باشد، بر اساس اینکه علت در جوهر دماغ باشد و یا مشارکت اعضا مطرح گردد، در سوءمزاج ساده ، تبدیل مزاج در سوءمزاج مادی، نضج و اسهال ماده را انجام باید داد.